Jak napisać rozprawkę?
Czym jest rozprawka?
Rozprawka to wypowiedź pisemna, która ma na celu przedstawienie przemyśleń i opinii autora na wybrany temat. Na poziomie szkoły średniej jest to krótki tekst (od 200 do 500 słów), skupiający się na analizie jednego zagadnienia. Wypowiedź musi być napisana zgodnie z powszechnie obowiązującą konwencją – wstęp ma zawierać tezę interpretacyjną, rozwinięcie argumenty, a zakończenie podsumowanie oraz wnioski. Co istotne, autor tekstu musi zająć jasne stanowisko i stwierdzić, że teza interpretacyjna jest prawdziwa lub fałszywa.
Rozprawka a wypowiedź argumentacyjna: czym się różnią?
Zgodnie z popularnym mitem na maturze podstawowej z języka polskiego trzeba napisać rozprawkę. Nie jest to jednak prawda, bo za sprawą ostatnich zmian maturzyści muszą napisać wypowiedź argumentacyjną, czyli zupełnie inny rodzaj tekstu. Czym różni się ona od rozprawki?
Podczas gdy tradycyjna rozprawka jest mocno skonwencjonalizowana, wypowiedź argumentacyjna ma dużo swobodniejszą formę – przypomina nieco skrócony esej. Co to oznacza w praktyce? W trakcie pisania wypracowania na maturze 2023 masz dużo większe możliwości konstruowania tekstu. Przykładowo możesz zamieścić tezę interpretacyjną dopiero w zakończeniu – a przynajmniej tak jest w teorii, bo w praktyce za taką decyzję możesz stracić punkty za kryterium 3 (spójność wypowiedzi). Dlatego mimo wszystko na maturze podstawowej z polskiego warto napisać tradycyjną rozprawkę. To dużo prostsza i mniej wymagająca forma literacka – łatwo się jej nauczysz!
Rozprawka na maturze 2023: co warto wiedzieć? Najważniejsze zmiany
Matura podstawowa z polskiego w 2023 roku znacząco różni się od egzaminu z poprzednich lat. Dotyczy to nie tylko zmiany rozprawki na wypowiedź argumentacyjną, ale też innych, równie istotnych kwestii. Jakich?
Wypracowanie na maturze w 2023 roku powinno mieć co najmniej 300 słów. Jeśli tekst będzie krótszy, to egzaminator może wyzerować punkty za całe zadanie. Ponadto wydłużono czas trwania egzaminu do 4 godzin zegarowych, czyli 240 minut. To jednak nie koniec, bo wypowiedź argumentacyjna musi zawierać co najmniej dwa odniesienia do utworów literackich, w tym do jednej lektury obowiązkowej, oraz co najmniej dwa dowolne konteksty. Co istotne, utwory poetyckie nie są uznawane za lektury obowiązkowe, nawet jeśli były omawiane w szkole!
Do wyboru dostaniesz aż dwa ogólne tematy – żaden z nich nie nawiązuje do lektury obowiązkowej. Natomiast każdy temat zawiera kontekst literacki, do którego należy się odwołać. Zazwyczaj jest to wiersz, fragment opowiadania lub utworu dramatycznego. Zmianie uległy też wytyczne dla egzaminatorów – więcej na ten temat znajdziesz w dalszej części tekstu.
Jak napisać rozprawkę na maturze? Poradnik krok po kroku
Choć wypowiedź argumentacyjna daje Ci dużo swobody, to w praktyce na egzaminie maturalnym warto napisać tradycyjną rozprawkę. Niezależnie od tego, na co się zdecydujesz, skorzystaj z poniższych sugestii. Oto poradnik krok po kroku, w którym tłumaczę, jak napisać dobre wypracowanie na maturze!
Przeanalizuj temat
Możesz wybrać między dwoma tematami – oba są ogólne, co oznacza, że masz dużą swobodę w dobieraniu argumentacji oraz kontekstów. Przeczytaj je, a następnie poświęć po dwie minuty na analizę każdego z tematów. Otwórz brudnopis i wypisz skojarzenia, które przychodzą Ci do głowy. Czy przypomniała Ci się jakaś lektura obowiązkowa, wiersz lub film? A może masz już pomysł na tezę interpretacyjną?
Jeśli tak, to świetnie – przejdź do kolejnego kroku! Ale niektórzy uczniowie mają problem z wyborem tematu. Jeśli należysz do tego grona, to nie myśl za długo. Zastanów się, który z tematów jest prostszy lub ciekawszy. Wciąż nie możesz podjąć decyzji? Nie marnuj czasu – po prostu wybierz pierwszy temat i daj z siebie wszystko!
Przykładowe tematy rozprawki na maturze 2023 to:
- Człowiek – zmagający się z losem samotnik poszukujący swojej drogi życiowej.
- Człowiek w poszukiwaniu swojego miejsca na ziemi.
- Podróżowanie jako sposób na poznanie świata i samego siebie.
- Miłość – inspiruje, ale czasem podcina skrzydła.
Jak widać każdy z przykładowych tematów jest ogólnym hasłem, bez konkretów (nie licząc dołączonego kontekstu literackiego). Możesz podejść do tematu z dowolnej strony, ale nie wolno Ci od niego odbiegać, bo zaburzy to kompozycję i spójność twojego tekstu!
Postaw tezę interpretacyjną
Masz już temat? To świetnie! Teraz przeczytaj dołączony kontekst i zastanów się nad tezą interpretacyjną. Najlepiej, jeśli będzie ona jak najogólniejsza – znacząco ułatwi Ci to dalszą pracę. Zastanówmy się nad tezami do tematu „Miłość – inspiruje, ale czasem podcina skrzydła”.
Dobre tezy interpretacyjne:
- Miłość pozwala znieść trudne chwile.
- Nieszczęśliwa miłość może prowadzić do autodestrukcji.
- Miłość motywuje do działania i przekraczania granic.
Złe tezy interpretacyjne:
- Miłość pozwala osiągnąć szczęście. (Zbyt daleki związek z tematem)
- Miłość prowadzi do szaleństwa. (Zbyt daleki związek z tematem)
- Nieszczęśliwa miłość w twórczości Adama Mickiewicza jest często powodem tragedii i cierpienia. (Zbyt szczegółowa teza – utrudnia pisanie pracy)
Jeśli udało Ci się wymyślić więcej niż jedną tezę, to zapisz je w brudnopisie i wybierz najciekawszą z nich. Nie zwlekaj za długo – pamiętaj, że czas leci!
Dobierz konteksty
Następnym krokiem powinno być dobranie właściwych kontekstów. Warto zrobić to jeszcze przed wymyśleniem argumentów, bo znacząco ułatwi Ci to dalszą pracę nad tekstem. Najpierw jednak wyjaśnię, czym jest kontekst – to wszystkie zagadnienia i odniesienia, które pogłębiają tekst i nadają mu nowych sensów. Kontekst powinien uzupełniać argumenty lub twój tok rozumowania, a także pokazać erudycję oraz wiedzę. Na maturze z języka polskiego możesz przywołać następujące konteksty:
- literacki (tekst epicki, liryczny lub dramatyczny),
- historycznoliteracki (wiedza z zakresu historii literatury, np. o epokach literackich),
- teoretycznoliteracki (wiedza z zakresu historii literatury, np. o gatunkach literackich),
- biograficzny (wiedza o życiorysie autora),
- kulturowy (wiedza o dowolnych tekstach kultury, np. obrazach, filmach, grach komputerowych, sztuce współczesnej itd.),
- mitologiczny (wiedza z zakresu dowolnej mitologii – greckiej, rzymskiej, nordyckiej itd.),
- biblijny (wiedza o Biblii oraz szeroko pojętej mitologii i tradycji chrześcijańskiej),
- religijny (wiedza z zakresu religioznawstwa – historia, wierzenia oraz tradycje w różnych religiach),
- historyczny(wiedza z zakresu historii, np. biografie znanych postaci, wielkie bitwy itd.),
- filozoficzny (wiedza z zakresu filozofii, np. poglądy i nurty filozoficzne, myśli znanych filozofów),
- społeczny (wiedza z zakresu socjologii, antropologii i psychologii, np. podział społeczeństwa na klasy, znane eksperymenty psychologiczne),
- polityczny (wiedza z zakresu politologii oraz historii polityki, np. konkretne wydarzenia historyczne lub zjawiska takie jak totalitaryzm czy cenzura),
- egzystencjalny (bardzo szeroki kontekst, dotyczący ukazania życia człowieka jako jednostki – mogą to być rozważania o zachowaniu ludzki, ale też sensie życia).
Jak widać lista kontekstów jest bardzo szeroka – poświęć dwie lub trzy minuty i wypisz kilka skojarzeń w brudnopisie. Pamiętaj, że musisz odwołać się do co najmniej dwóch kontekstów, ale postaraj się, żeby było ich więcej, choć nie wymyślaj nic na siłę. Co istotne, kontekst może mieć dowolną długość i formę – ma wnosić do pracy wartość i wspierać argumentację. Może to być kilka słów, jedno zdanie lub cały akapit!
Wymyśl argumenty
Przyszedł wreszcie czas na wymyślenie argumentów. Wypisz w brudnopisie co najmniej trzy argumenty, które wspierają twoją tezę. Do dwóch z nich dobierz przykłady literackie – jeden z lektury obowiązkowej, a drugi z innego, dowolnego tekstu. Możesz ugryźć temat od nietypowej strony, ale argumenty zasadniczo powinny być jak najprostsze. To przecież matura, a nie doktorat z literaturoznawstwa!
Zaplanuj kompozycję pracy
Chyba każdy już wie, jak powinna wyglądać kompozycja rozprawki. To:
- wstęp, zawierający wprowadzenie do tematu, tezę interpretacyjną oraz (opcjonalnie) konteksty,
- rozwinięcie, zawierające argumenty, przykłady oraz konteksty,
- zakończenie, zawierające podsumowanie pracy oraz wnioski.
Jak już wspomniałem, w przypadku wypowiedzi argumentacyjnej tekst może mieć dowolną formę. Jest jednak mały haczyk – wypracowanie musi być spójne i uporządkowana problemowo. W praktyce zachęcam do wzorowania się na schemacie rozprawki, choć w razie potrzeby możesz wprowadzić niewielkie zmiany.
Napisz rozprawkę
Przyszedł czas na najtrudniejszą część, czyli pisanie pracy. Zanim złapiesz za długopis, zerknij na zegar – być może trzeba będzie się pospieszyć. W trakcie pisania skup się w pierwszej kolejności na argumentach, przykładach oraz kontekstach. Oczywiście poprawność językowa, ortograficzna oraz interpunkcyjna też jest istotna, ale zawartość merytoryczna pracy jest znacznie ważniejsza!
Sprawdź błędy
Jeśli zostało Ci trochę czasu, to koniecznie przeczytaj tekst i sprawdź błędy – najlepiej dwa razy! Zwróć szczególną uwagę na ortografię oraz interpunkcję, bo te kwestie można najłatwiej naprawić. Błędy językowe czy stylistyczne jest znacznie trudniej wyeliminować – czasem wymaga to przepisania całego zdania lub akapitu, a na to może zwyczajnie nie starczyć miejsca oraz czasu.
Pamiętaj o wymaganiach i czasie
Pisząc wypracowanie maturalne zawsze pamiętaj o wymaganiach formalnych oraz czasie. Jeśli zapomnisz o jednej z tych kwestii, to możesz łatwo stracić wszystkie punkty i nie zdać matury. Wystrzegaj się błędów kardynalnych – możesz je popełnić tylko, jeśli dotyczą one treści lektury obowiązkowej.
Kryteria oceny rozprawki na maturze
W 2023 roku CKE wprowadziła zupełnie nowe kryteria oceny wypowiedzi pisemnej na maturze podstawowej z języka polskiego. Zmiany nie są znaczące, ale wciąż warto zwrócić na nie uwagę. Jak oceniana jest rozprawka na maturze i ile punktów możesz zdobyć za poszczególne wymagania?
Wymagania formalne
Za spełnienie warunków formalnych dostajesz 1 punkt. Jeśli go nie zdobędziesz, to punkty za całą pracę zostaną wyzerowane. Żeby dostać 1 punkt za wymagania formalne, praca musi być choć częściowo wypowiedzią argumentacyjną, musi choć częściowo dotyczyć tematu, musi odwołać się do lektury obowiązkowej oraz nie może zawierać błędu kardynalnego. Ponadto nie może być napisana w punktach lub w formie planu.
Kompetencje literackie i kulturowe
Za kompetencje literackie i kulturowe możesz dostać od 0 do 16 punktów. Maksymalny wynik dostaniesz, jeśli funkcjonalnie wykorzystasz oba utwory literackie oraz co najmniej dwa konteksty, a do tego przedstawisz bogatą argumentację i udowodnisz erudycję, czyli szeroką wiedzę.
Kompozycja wypowiedzi
Za kompozycję wypowiedzi możesz otrzymać od 0 do 7 punktów: od 0 do 3 za strukturę wypowiedzi, od 0 do 3 punktów za spójność wypowiedzi oraz od 0 do 1 punktu za styl wypowiedzi. Najczęstszą przyczyną utraty punktów za kompozycję wypowiedzi jest chaos, brak spójności między poszczególnymi zdaniami oraz akapitami, a także elementy języka potocznego.
Język wypowiedzi
Za język wypowiedzi możesz zdobyć od 0 do 11 punktów: od 0 do 7 za poprawność środków językowych, od 0 do 2 za poprawność ortograficzną oraz od 0 do 2 za poprawność interpunkcyjną. W przypadku tych dwóch ostatnich kategorii egzaminatorzy przyznają maksymalną liczbę punktów nawet jeśli pojawi się kilka drobnych błędów – zgodnie z kryteriami oceny mogą to być nie więcej niż cztery błędy interpunkcyjne oraz jeden błąd ortograficzny.
Materiały CKE: co zawiera informator maturalny?
Przed maturą podstawową z języka polskiego w 2023 roku warto zajrzeć na stronę Centralnej Komisji Egzaminacyjnej. Znajdziesz tam wiele ciekawych i darmowych materiałów, które ułatwią Ci przygotowanie do egzaminu oraz pozwolą lepiej zrozumieć wymagania i kryteria oceny.
Zwróć szczególną uwagę na Informator maturalny 2023. To specjalny dokument, w którym znajdziesz niemal wszystko, co musisz wiedzieć o egzaminie dojrzałości z języka polskiego, włącznie z przykładowymi zadaniami, których rozwiązania zostały ocenione przez egzaminatorów. Zajrzyj też do materiałów szkoleniowych CKE, które wyjaśniają problematyczne kwestie i wskazują na najczęściej popełniane błędy.
